Srpska istoriografija predstavlja neverovatno bogatstvo i vekovima se čekalo da neko počne da istražuje i zaviri u njene duboke i neiscrpne izvore. Upravo to se i desilo kada se na našoj naučnoj pozornici pojavio čovek izuzetnih ambicija i verovatno jedan od poslednjih polihistora u Srbiji ̶ Stojan Novaković. Novaković je bio veliki srpski naučnik, književnik, akademik i prevodilac, ali i političar i diplomata.
Kosta Novaković rođen je u Šapcu davne 1842. godine, ali je još u svojim mladalačkim danima odlučio da promeni svoje ime u Stojan, u želji da ima pravo „srpsko“ ime.
Osnovnu školu i nižu gimnaziju završio je u Šapcu kao jedan od najistaknutijih učenika. Kako je poticao iz siromašne porodice, njegovo školovanje je tu trebalo da se završi. Međutim, poznati istoričar i profesor Šabačke gimnazije Stojan Bošković uspeo je da se izbori da Novaković ode u Beograd i da tamo nastavi da radi na svom obrazovanju. Novaković je u Beogradu završio višu gimnaziju, a nakon toga i pravni odsek Liceja 1860. godine, gde je imao priliku da uči od velikih srpskih imena, od kojih je najviše poštovao Đuru Daničića. Stojan Novaković bio je jedan od retkih naučnika priznatih u zemlji i svetu, koji svoje obrazovanje nije stekao u inostranstvu, već isključivo u Srbiji, ali to ga nije sprečilo da nauči devet stranih jezika, kojim se služio prilikom prevođenja beletristike i naučnih radova.
Odmah nakon završetka škole, Novakovićeva karijera je krenula uzlaznom putanjom i takva je ostala do kraja njegovog života. Svoje sposobnosti i znanja oprobao je u mnogim naučnim sferama.
Novaković je 1866. godine postao profesor u Prvoj beogradskoj gimnaziji, da bi već 1869. godine bio premešten za bibliotekara Narodne biblioteke i kustosa Muzeja u Beogradu, a zatim u septembru iste te godine postao je profesor Visoke škole, preteče današnjeg Univerziteta, i postao nastavnik srpskog jezika i književnosti knezu Milanu.
U političke vode Stojan Novaković uplovio je 1873. godine kada je imenovan za ministra prosvete u vladi Jovana Ristića. On je na ovu poziciju biran tri puta. U želji da promeni trenutno stanje u kulturi Srbije, Stojan Novaković je, dok je vršio dužnost ministra prosvete, pokazao veliku produktivnost i posvećenost. Kao ministar prosvete doneo je 23 zakona, napisao 21 plan školske nastave i izdao 56 dekreta i raznih uredbi i odredbi, koje su utemeljili srpsko školstvo. Iako su neki od tih zakona nailazili na negodovanje mnogih, vreme je pokazalo da je donosio ispravne odluke, jer je srpsko školstvo kasnije postalo jedno od boljih. Ministar je trajanje osnovnog školstva produžio na šest godina, pohađanje nastave bilo je obavezno, a podelio je i gimnaziju na društveni i prirodni smer, što se i danas primenjuje.
Veću ulogu u političkom životu Srbije, Novaković je započeo nedugo posle smrti Milutina Garašanina kada se našao na čelu Napredne stranke, koju je obnovio 1906. godine. Njegov uspeh kao vođe ove stranke teško je odrediti, s obzirom da je nasledio mesto veoma cenjenog Garašanina. Uprkos svemu, bio je predsednik vlade dva puta, ali u oba mandata bio je suočen sa velikim problemima, kojima, kao političar, nije dorastao.
Kada ga je kralj Milan u oktobru 1886. godine postavio za poslanika u Carigradu, Stojan Novaković je pokušao da predstavi Srbiju u što boljem svetlu. Pritom je na sve moguće načine pokušao da promoviše srpsku kulturu u Carigradu, te se kao posledica toga i tamo štampaju srpske knjige i otvaraju knjižare. Svoju diplomatsku karijeru nastavio je u Parizu, a potom u Petrogradu, gde se više posvetio izučavanjem istorije Srba, pošto je naišao na obilje izvora koji mu nisu bili ranije dostupni. Mnogi se slažu da je Novakovićev doprinos kako unutrašnjoj, tako i spoljašnjoj politici, u to vreme bio veliki. Njegov patriotizam i poznavanje srpske istorije, među njegovim saradnicima, ali i protivnicima, izazivali su divljenje. Međutim, mnogi su smatrali da su njegova uverenja pomalo zastarela i da ne idu u korak sa vremenom pošto je, zanesen svojim tradicionalnim uverenjima, odbijao da prihvati načela koja je moderna Evropa nametala, te je bio popularniji kao naučnik, nego političar.
Za jednog od 16 redovnih akademika Srpske kraljevske akademije izabran je prilikom njenog osnivanja, a za predsednika je postavljen 1906. godine i na tom mestu ostao je do svoje smrti. Takođe je bio član Jugoslovenske akademije znanosti i umjetnosti u Zagrebu, kao i Ruske akademije nauka.
Stojan Novaković je baveći se istoriografijom, slovenskom filologijom i teorijom književnosti objavio više od 400 naučnih radova. Kao njegova najznačajnija dela smatraju se „Istorija srpske književnosti“ i „Srpska bibliografija“, koja je obuhvatala popis svih srpskih knjiga objavljenih u 18. i 19. veku. Novaković je preminuo u Nišu 1915. godine.
Od 1997. godine Bibliotekarsko društvo Srbije dodeljuje godišnju nagradu “Stojan Novaković” za objavljeno delo koje predstavlja značajan doprinos bibliotekarstvu. Od 2004. godine dodeljuje se nagrada sa istim imenom za najbolje udžbenike. Takođe, u čast našeg velikog naučnika Društvo istoričara Srbije nosi naziv “Stojan Novaković”.
