Spomenik kulture je svedočanstvo proteklih vremena i svojim izgledom pruža podatke o vremenu svog nastanka i postojanja. Vrednost spomenika, da li objekat ima spomeničku vrednost, utvrđuje se različito, najčešće zakonskom regulativom pojedinih država. Treća priča o spomeniku kulture jeste priča o snazi temelja rimske palate na srpskom tlu – Felix Romuliana.
Veličanstveno zdanje koje je vekovima unazad ukazivalo na bogatstvo i moć njegovog vladara, danas je predstavljeno ostacima rimskih stubova, hramova i kula, sa nekoliko tumula razbacanih po prostranoj zelenoj površini. Skriveno od javnosti, sa pogledom na okolne puteve koji vode do Zaječara, u dolini Crnog Timoka, nalazi se Gamzigrad. Mesto rimskog vladara Gaja Valerija Galerija Maksimilijana.
S kraja trećeg veka, crnorečki kraj pripadao je rimskoj provinciji Priobalske Dakije. U okviru nje, a nedaleko od Serdike (današnje Sofije), rođen je oko 250. godine Gaj Valerije GalerijeMaksimijan. Poticao je iz siromašne porodice, ali je u istoriji ostao zapamćen po velikoj hrabrosti i uspesima slavnog ratnika i vojskovođe. Godine 293. oženjen je ćerkom reformatora Dioklecijana. Uspostavivši tetrarhiju, Galerija je proglasio cezarom, svojim savladarom i poverio mu je vladavinu u istočnim delovima Carstva. Pohod na Persiju 298. godine i trijumf nad kraljem Narsejem, predstavljao je vrhunac petogodišnje vladavine. Poređen sa Romulom i Aleksandrom Velikim, Galerije se po jednom izdvajao – zabrani slobode veroispovesti i progonima Hrišćana. Tek od njegove smrti 311. godine, prvim ediktom o toleranciji prema ovim vernicima, hrišćanstvo biva dozvoljeno.
Nakon Dioklicijanovog povlačenja, Galerije postaje avgust – rimski car, na istoku, sa ambicijom da zavlada celim Rimskim Carstvom, u čemu ga sprečava Konstantin Veliki. U toku života, odlučuje da sagradi raskošnu palatu, kao rezidenciju, po uzoru na Dioklicijana, u kojoj će nakon dvadesetogodišnje vladavine, mirno provesti starost.
Gradnja i izgled Romuliane
Godine 305. ili 306. otpočinje izgradnju objekta, nazvanog po Romuli, majci Gaja Maksimilijana – Romuliana. Na površini od 6,5 hektara, izdvajaju se dva utvrđenja: starije, koje nije do kraja završeno, i mlađe, sastavljeno od dvadeset poligonalnih kula povezanih bedemima. Severni i južni deo mlađeg utvrđenja, odvojen je malim hramom sa žrtvenikom, posvećenom Velikoj majci bogova ili Liberu i Liberi. Severni deo odlikuje se dvema palatama ukrašenim mozaicima, freskama i skupocenim skulpturama, sa jasno naglašenim privatnim i rezidencijalnim karakterom, dok je južni deo, ispunjen monumentalnim zdanjima javnog karaktera. Tu spadaju: hram Jupiteru, velika horea (žitnica), terme i druge građevine.
Centralno mesto u palati predstavlja breg Magura ili Sveti breg. Mesto apoteoze Romule i Galerija, sa izgrađenim mauzolejima i konsekrativnim spomenicima. Nakon njihove smrti predstavljalo je mesto hodočasnika koji su slavili njihovo božanstvo u rimskom panteonu. Ostaci grandiozne ceremonije sačuvani su u mauzolejima Romule i Galerija sa ogromnim tumulima. Majka Romula umrla je u proleće 303. godine, dok je avgust Galerije mučen teškom bolešću, ne dočekavši dvadesetogodišnju vladavinu, umro 311. godine.
Veći mauzolej je poligonalne osnove i nasut tumulom opasanog zidom. Smatra se da je imperatoru u čast, na tom mestu pravljena višespratna lomača, prekrivena svilom i brojnim darovima, sa voštanom figurom Galerija na vrhu i kavezom sa živim orlom, ispuštenog pri paljenju. Kricima orla se ukazivalo na božje mesto koje je imperator dobio na nebu. Ceremonijama apoteoze Felix Romuliana je proglašena za sakralni kompleks. Ujedno je ovo bio poslednji obred apoteoze, kao i poslednje izdizanja vladara u nebo.
Arheološka ispitivanja
Sve do polovine XX veka malo se znalo o ruševinama i stubovima razbacanim po zelenoj površini Gamzigrada. Prva arheološka istraživanja započeta su 1950. godine, ali je pronalazak polukružnog luka sa natpisom Felix Romuliana1984. godine ukazao na njegov značaj. Od tada se istraživao deo po deo, koji je pripadao ostacima iz šest vremenskih perioda. Kamene sekire iz kamenog i grnčarija i bronzani nakit iz bronzanog i gvozdenog doba, napušteni delovi farme, ali i dvorac iz rimskog perioda, ostaci crkvenog dobra, zatim delovi ranovizantijskog naselja, pa srednjevekovnog grada, i na kraju, privremeno sklonište u vreme Turaka.
Smatra se da je nakon Galerijeve smrti ceo posed pripao hrišćanskoj crkvi. U V veku je prepušten pustošenju Varvara, da bi ga u VI veku Justinijan I obnovio, pretvarajući ga u pogranično utvrđenje. Krajem VI veka, sa dolaskom Slovena, napuštaju se ovi prostori. Prepušteno zubu vremena, kasnoantičko utvrđenje je uništeno. Nakon mukotrpnih istraživanja sedamnaest vekova starog kompleksa, njegova vrednost je proglašena neprocenljivom. Na značaj utvrđenja u istoriji čovečanstva ukazano je 29. juna 2007. godine, kada je stavljeno na UNESCO-vu listu svetske kulturne baštine.
Danas lokalitet Gamzigrad predstavlja obaveznu stanicu turista, koji u istraživanju rimske istorije i arhitekture, ali i antičke mitologije, sa ushićenjem posećuju drevne ruševine nekadašnje rimske careve palate. Koncerti, kongresi i kulturna dešavanja samo su neke od svečanosti kojima se oživljava kompleks. Radno vreme je od aprila do novembra, u periodu od 8 do 19 časova. Zato ne propustite priliku, da ove godine postanete deo priče o jedinstvenoj moći i uspesima značajne ličnosti rimskog perioda.
Drugu priču o spomeniku možete pročitati OVDE.
Jelena Đokić
