Spomenik kulture je svedočanstvo proteklih vremena i svojim izgledom pruža podatke o vremenu svog nastanka i postojanja. Vrednost spomenika, da li objekat ima spomeničku vrednost, utvrđuje se različito, najčešće zakonskom regulativom pojedinih država. Prva priča o spomeniku kulture jeste priča o Niškoj tvrđavi i njenom najlepšem delu – Beogradskoj kapiji.
Niška Tvrđava
Niška tvrđava je gradsko utvrđenje u centru Niša, koje ima kontinuitet od oko dva milenijuma konstantnog postojanja o čemu svedoče mnogobrojni arheološki nalazi. Po svom današnjem stanju, spada među najočuvanije utvrde tog tipa u Srbiji i na Balkanskom poluostrvu.
Niška tvrđava je fortifikaciona celina koja se nalazi na desnoj obali Nišave, na mestu antičkog i srednjovekovnog utvrđenja. Kao vojno utvrđenje, Tvrđava se prvi put pominje u I veku, kada je u Nišu bio smešten rimski logor. Tvrđavu su do temelja srušili Huni 441/442. godine. Rimsku tvrđavu obnovio je car Justinijan I posle 530. godine. Srednjovekovnu tvrđavu više puta su osvajali i obnavljali Vizantinci, Sloveni, Ugri, Bugari, Srbi i Turci.Austrijanci su u kratkom ratnom boravku u Nišu 1690. godine napravili dva jaka bastiona.
Turci su 1718. godine izgradili hisar, zemljano utvrđenje trougaonog oblika, u koje se ulazilo na tri kapije i imalo je sedam bastiona. Oko bedema se nalazio rov širine 3,5 m i punio se vodom iz Nišave. Već naredne 1719. godine, turske vlasti počele su da grade kamene bedeme koji i danas postoje. Današnji izgled Tvrđava je dobila u periodu od 1719. do 1723, sa manjim dograđivanjem do 1737. godine. Tvrđava je poligonalnog oblika sa sedam nejednakih strana i osam bastiona.
Iako je unutrašnjost Tvrđave najvećim delom uništena, u njoj se i dalje nalazi bogata kulturna baština: antičke terme, objekat sa svodovima i antička ulica, lapidarijum, vizantijska ulica, Bali begova džamija, iz 16. veka i jedna zasvedena građevina. Džamija je jednoprostorna građevina sa kvadratnom osnovom i kupolom, a glavni molitveni prostor ima dvokupolni trem, koji u Srbiji ima samo Altun-alem džamija u Novom Pazaru. Uz tvrđavu je i hamam, izgrađen u 15. veku, jedna od najstarijih građevina profane arhitekture sa početka turske vladavine. barutane, zgrada arsenala, zgrada hapsana, zgrada Istorijskog arhiva, spomenik knjazu Milanu Obrenoviću i spomen – kosturnica. Na tvrđavi su prepoznatljivi elementi arapske arhitekture.
Tvrđava ima četiri velike kapije: Stambol, Beogradsku, Vidinsku i Veliku kapiju kroz koju se izlazilo na reku. Sve kapije su i danas dobro očuvane. Tvrđava je opasana velikim šancem koji se u slučaju potrebe punio vodom iz Nišave.
Beogradska kapija je bila jedna od važnih kapija Tvrđave po kojoj je Beograd-mala, samo naselje u tom delu Niša dobilo ime. Kapija je nazvana tako zato što „gleda“ prema Beogradu dok je glavna kapija zapravo Stambol-kapija i ona je usmerena ka Istanbulu.
Danas je sa te strane cvetna pijaca. Cvetna pijaca i sve što se događa oko kapije je ne samo nepoštovanje ljudi koji tamo rade, već svih nas jer ne poštujemo istoriju. Cvetnu pijacu bi trebalo ukloniti, ali voditi računa da prodavci budu preseljeni na neko adekvatno mesto ili im ponuditi drugi posao.
U blizini Beogradske kapije nalazi se turski grob Zahide (Zajde) Badže.
Legenda o Zajde Badžu
Stari niški Romi veruju u Zajde Badžu (Zahida Badži) kao svog sveca i zaštitnika. Legenda o Zajde Badži se prenosila među Romima sa kolena na koleno: jedna vrlo pobožna mlada žena radila je kao sluškinja kod neke bogate turske porodice. Pošto nije bila muslimanka, nije joj bilo dozvoljeno da klanja u kući. Zato bi ona oribala klozet i tamo bi se klanjala.
Za Bajramje stari musliman, kod koga je radila, otišao u hadžiluk, a ona je poželela da mu odnese sahan sa alvom koju je njegova žana upravo napravila. Kada je to rekla njegovoj ženi, ona je prekorila da ne priča nešto što je nemoguće. Međutim, kada je izmakla pažnji svoje poslodavke, ona je uzela sahan sa turskom alvom i odletela u Meku, u džamiju gde se ovaj pobožni Turčin molio klanjajući. Spustila je sahan ispred njega i vratila se kući. Kada je molitva završena, Turčin se silno iznenadio ugledavši sahan sa alvom i prepoznavši da je to sahan iz njegove kuće.
Ovaj pobožni čovek je naslućivao čije je to delo, pa je po povratku kući pozvao sve ukućane i poslugu i podelio im donesene poklone. Kada je došao red na ovu devojku, on je pozvao i pružio je sahan prema njoj. Tada je ona poletela kroz prozor a on je stao dozivati za njom: “Zajde Badži, Zajde Badži. “ (Zahida, Zajda – odana bogu, badža – kućna služavka). Odletela je i više se nikada nije vratila. Na mestu gde joj je ispala papuča u gradskom rovu, pored bedema, kraj Beogradske kapije, i danas stoji ograđen grob, turbe bez natkrivene ploče jer, po predanju, nije trpeo nikakav pokrivač. Tri puta je građen i tri puta se sam rušio.
Stari niški Romi veruju da nije trpeo pokrivač zato što je Zajde Badža živi svetac. Svakog četvrtka i svake nedelje niški Romi pale sveće na tom mestu, a ponekad dele i tursku alvu. To čine i danas.
Postoje različite verzije ove legende. Po nekim od njih je devojka hrišćanka. Ipak, ovo je danas pre svega Romsko nacionalno svetilište i dokaz njihove vekovne tradicije u gradu Nišu.
Niška tvrđava je zaštićena zakonom maja 1948, a odlukom Skupštine Srbije, aprila 1979. godine, proglašena je spomenikom kulture od izuzetnog značaja, na kojoj se danas održavaju brojni kulturni i umetnički događaji.
Korisno: Mapa tvrđave
01.Južna stambol kapija (glavna kapija)
02. Zapadna beogradska kapija
03. Severna vidin kapija
04. Jugoistočna jagodinska kapija
05. Vodena kapija
06. Niše – svodne prostorije u nizu
07. Hamam – tursko kupatilo
08. Arsenal – (danas: paviljon galerija)
09. Džamiji Bali bega – (danas: galerija Salon 77)
10. Barutane, sagrađene su 1720. do 1723.godine
11. Istorijski arhiv, zgrada sagrađena 1890. godine za potrebe 12. Kartografskog odeljenja srpske vojske
13. Kompleks Pašinog konaka – (danas: JKP Mediana)
14. Apsana – zatvor
15. Mazulana – kovačnica
16. Spomenik knjazu Milanu Obrenoviću, oslobodiocu Niša 1877.godine
17. Spomen kosturnica, podignuta 1931.godine na mestu streljanja i vešanja učesnika Topličkog ustanka iz 1917.godine
18. Planinarski savez
19. Lipidarijum ili zbirka kamenih antičkih i epigrafskih spomenika, skulptura i detalja arhitektonske plastike,
20. Letnja pozornica
20. «Rovče», tereni za male sportove po celoj dužini postojećeg rova
21. Meteorološka stanica
22. Rimska palata sa oktogonom
